Nana Dokua
Nana Dokua was laamiiɗo akyem abuakwa. Ko kaŋko bismiiɗo Laamɗo Dwaben en biyeteeɗo Nana Kwaku Boateng e konu mum. Hare nder leydi fuɗɗii hakkunde Ashanti en e Dwaben en e hitaande 1832, duuɓi jeegom caggal wolde Akatamansu.[1][2] E hitaande 1824, e nder laamu makko, o rokki kadi reentaade Kotoku en ɓe kadi mballi Abuakwa e won e hareeji e Ashanti en.[3] E laamu makko, feccere e Juaben en ndartini Ashanti en. Nana kwaku boateng ko gardiiɗo rebel en wonnoo mawɗo maɓɓe. Ɓe ndonki umminde Juaben to Ashanti ngam yahde fuɗnaange.[4]
Taariika Akyem Abuakwa Laamiiɗo gadano e sosɗo Akyem Abuakwa ko Nana Kunutunkununku I caggal nde Laamu Adansi yani ɓe ceerti e Laamu nguu. Laamɓe heewɓe ƴetti jappeere laamu.[2]
Lefol Ina wiyee ko o debbo 24ɓo Okyenhene jogaade jooɗorde ɓurnde mawnude. O nanndinaama e Nana Yaa Asantewaa nde tawnoo kamɓe ɗiɗo fof ko ɓe leñol Asona gootol. Nana Dokua ko jaambaaro kadi ko jaambaaro nde tawnoo o haɓii laabi 99 e Ashanti en, o reeni Akyem en e hareeji Ashanti en. Omo siftoree golle makko e nder jimɗi.
Ina wiyee kadi ko o njuɓɓudi caggal nde o sosi gure e gure Akyem Abuakwa e nder diwanuuji ngam hare e njuɓɓudi. Kadi reenaade peccitagol e murto e nder laamu nguu.[2] Nguurndam neɗɗo O resi ko Barima Twum Ampofo jeyaaɗo e leñol Oyoko e Barekeseso to diiwaan Ashanti. O waɗi mo Asiyakwahene e kadi Nifaahe Akyem Abuakwa. O wonti tan ko janɗo jogiiɗo oon tiitoonde mawɗo Division to Akyem Abuakwa. Ɓe ndañi ɓiɓɓe worɓe ɗiɗo ɓe ngoni kadi laamɓe caggal maayde makko ina wiyee Nana Atta e Obiwom. Juulde ina waɗee ngam teddinde ɓe, ina wiyee juulde Abam. Hitaande kala ina mawninee ñalnde aset gadano caggal juulde Odwira e dow ŋoral ɓurngal mawnude to Kyebi.[2]
Tuugnorgal
ADO-FENING, R. (1973). "Mooliiɓe Asanteeɓe to Akyem Abuakwa 1875-1912". Julaagu fedde daartol leydi Ganaa. 14 (1): 39-64. ISSN 0855-3246. JSTOR 41405838. "Akyem Abuakwa | Suudu Laamɓe Diiwaan Fuɗnaange". Keɓtinaa ko 2020-08-07. "DAARTOL ABUAKWAAJI AKYEM, GANA". Damal Wiɗto. Keɓtinaa ko 2020-08-07. "Taariindi Okyeman". www.okkeeman.com. Keɓtinaa ko 2020-08.