Laamorde Gombe

Iwde to Wikipedia
Laamorde Gombe
traditional state in Nigeria
LesdiNaajeeriya Taƴto
Nder laamooreDiiwal Gombe Taƴto

Laamorde Diiwal Gombe ɗuun tiggi ndii hiitaade 1804 wakkaciiree jagorɗown Abubakar Usman Subande (Buba Yero) lattiɗoo tokkotoo ɗoo fullo mujaddadiijo Shehu Usmanu bii Fodio[1][2] Buba Yero lattinii Gombe Abba dow hedkootamako gam habdoowkii (fight) e kaabila'en Jakun yiimbee pindiga e Kalam, nɗen boh o tokkooyii har laawol Diiwal Adamawa ngaɗaa maayoo Diiwal Benuwe. Lesdee (lands) lowttowɗee boh mbingel maakoo habdii e maɓɓe hanko boh njogiidee, mo indee Muhammadu Kwairanga hanko'owoni laamiiɗo Diiwal Gombe hiitaade 1844 yaarii 1882[3]. Laamorde Diiwal Gombe wakkaciiree wondee fowɗɗoi diiga Gombe Abba yaarii har jaalingo, amman boh a hiitaade 1833 ɗuun waddii laamoow Muri gam ɗuun tigga Diiwal gam baandoow laamiido on.[4]

Wakkaciiree arɗuugal laamiɗo Zailani hitaande (1882 yaarii 1888) woodii modibbo gonɗaa yiite Jibril Gaini hanko'owoni tiggowɗoo hoore maako laamɗo hankowdee Gombe e Fika gam o haaɓa e Laamorde Gombe e keddo'en, seynii boo a hiitaade 1902 towranko'en (British) farrtiimo ndiga nnokkoree maai. Towranko'en japtii Laamorɗe Gombe e fottal gaɗoowgal e gelle Tongo hiitaade 1902[5]. Nden boh ɓe wuitiinoi Capitaal Gombe gelle Nafada hiitaade 1913, ɓe ɓesdii wuitiingo Capitaal ɗuun gelle Gombe Doma hiitaade 1919. Kaabila'en Waja hendiitaama diiga Gombe hiitaade 1930 ɓe showbi bandow laamiiɗo saaliiɗo Umaru ɓii Muhammadu dowwn hanko laamoto ɓe hamɓɓe kaabila'en Waja.[6] [7]

Baawo Dilligo Towranko'en (after colonial era)[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Towranko'en tiggi laawol ardaakii Laamorɗe (Native Authority System) boh ɗuun tabbiti har ɓaawo hebgo indiipendeence 1960. E hiitaade 1976 les ardoogal sooja'en gomnaty Olusegun Obasanjo o feshshii (broke) laawol ngol towranko'en tiggi, o wartinii laamowgown wuroojii tati (3), Laamorɗe Gombe, Laamorɗe Dukku e Laamorɗe Akko. Hiitaade 2002 les ardoogal Abubakar Hashidu Habu o ɓesdii feshshowkii Laamorɗe nden, ɓaawo don Muhammad Danjuma Goje tiggi Laamiiɓe ɗiiɗo (2) mɓauɓe gam owstooky kaaɓe/haowreeji (reduce conflict). [8]

Al'aadaajii (Culture)[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Laamorɗe Gombe handee yiite hedkoota Laamorɗe Diiwal Gombe faat, Alh Shehu Abubakar bii Usmanu lattiɗoo Laamiiɗo Gombe diga 1984 2014 hanko won laamiido saffoojoo (10th), hanko fuɗɗi mahowgo Laamorɗe nden wartyniide nde jamanuu e maheeje (buildings)bodde masiin foodooje hakkillojii duniyaaru.[9]

Ɗenmgal[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Laamorɗe Diiwal Gombe nde won kaabilaajii ɗuɗɗi amman bo Fulfulde hande woni ɓawɗe (Major). [10]

Luumo[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Fulɓe ndurooɓe, e remooɓe hamɓe ɓuri ɗuuɗugo. Hiitaade 1930 fulbe waanshowɓe njooɗake a fombbinaa Gombe (Gombe South) eɓe ngaɗa luuɓee eɓe ndema eɓe nduraa dabbaajii. Luumo kareejii ndeemal (Agriculture) e Diiwal Gombe ɗon besdana diiwal ngan shede nastowky. [11][12]

Laamiiɓe Laamorde Diiwal Gombe[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

  • Abubakar ɓi Usman Subande (Buba Yero) - (Diiga 1804 yaarii 1841)
  • Sulaymanu ɓi Abubakar - (Diiga 1841 yaarii 1844)
  • Muhammad Kwairanga ɓi Abi Bakar - (Diiga 1844 yaarii 1882)
  • Abd al-Qadir Zaylani ɓi Muhammadu (Diiga 1882 yaarii 1888)
  • Hassan ɓi Muhammad - (Diiga 1888 yaarii 1895)
  • Tukur ɓi Muhammad - (Diiga 1895 yaarii 1898)
  • Jalo ɓi Muhammad - (Diiga 1898 yaarii 1898)
  • Umaru ɓi Muhammad - (Diiga 1898 yaarii 1922)
  • Haruna ɓi Umaru - (Diiga 1922 yaarii 1935)
  • Abu Bakar ɓi Umaru - (Diiga 1936 yaarii 1984)
  • Shehu Usman ɓi Abubakar - (Diiga 1984 yaarii 2014)
  • Abubakar ɓi Shehu Usman III (Diiga 2014 waddii haande)

Ngabban julde/hawan sallah (Festival)[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Laamorɗe Diiwal Gombe ɗon waɗa ngabbal Durbi ngal waɗata foow Laamorɗe diiwal e 19 ɗe lesdi Naajeeriya e wayla (North) e julde soowmayee (end of fasting). [13][14]

Ñyamndu[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Laamorɗe nden andaama be wadgo biriiji (groundnuts), liꞌeeje, mowrii, e samarooje (leemu, funkallooji, ñƴebbe).[15][16]

Hiimoɓe[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]